ĐỌC LẠI “ ANH EM NHÀ KARAMAZOV” CỦA DOSTOIEVSKI

     Thuở bé , tôi là đứa trẻ mê đọc sách. Mê đến nỗi , có lần ngồi nấu cơm , mải mê đọc sách , lửa bén vào ống quần , cháy lúc nào không biết. Năm ấy tôi mười lăm tuổi.

      Mười lăm tuổi, đọc nhiều sách nhưng không phải sách nào đọc  cũng hiểu .Càng không thể hiểu hết  tầng tầng lớp lớp ngữ nghĩa có thể có  ngay trên từng trang giấy  mỏng manh. Kì thực, có những cuốn sách cần phải được cảm hiểu bằng những trải nghiệm của cả một cuộc đời.

       “ Anh em nhà Karamazov” của Dostoievski là một cuốn sách như thế.

        *****

     

         Dostoievski (1821_1881) viết “Anh em nhà Karamazov” trong khoảng thời gian  từ 1878 đến1880 , là tác phẩm cuối cùng mà cũng là tác phẩm vĩ đại nhất trong cả cuộc đời 40 năm lao động nghệ thuật của đại văn hào người Nga này .Ở đây kết tinh tất cả tài năng của một ngòi bút tinh xảo  bậc thầy , hội tụ tất cả những ý tưởng nhân văn mà Dostoievski giãi bày được một phần trong những tác phẩm nổi tiếng trước đó của ông như “Lũ người quỷ ám” , “Tội ác và trừng phạt”...  Herman Hexxo, nhà văn Đức thời nay viết: "Một con người đơn độc mà viết nổi "Anh em nhà Karamazov" thì đó là phép màu".  

   “ Anh em nhà Karamazov”là câu chuyện của cuộc đời được nhà văn hư cấu ít nhiều nhưng những tình tiết cốt lõi của truyện có nguồn gốc  từ ít nhất từ hai câu chuyện có thật mà Dostoievski được nghe kể lại trong thời kì ông đang lao động khổ sai tại Omsk, thuộc tây nam miền Xibia .Một người bạn tù của ông bị kết án hai mươi năm tù khổ sai vì tội giết cha. Sự thật , kẻ sát nhân lại là đứa em trai muốn  được  một mình thừa kế hết gia tài của bố. Mười hai năm sau , vì không chịu nổi những sự giày vò ân hận triền miên, người em ra  tự thú và tự nguyện xin được đi đày .

     Một chuyện thứ hai nữa Dostoievski  được nghe kể khi ở Tobonsk. Có hai anh em trai , người em âm thầm say mê cô vợ chưa cưới rất xinh đẹp của người anh. Người anh vốn ăn chơi hoang đàng lại hay xích mích với bố. Thế  rồi một ngày ông bố mất tích và mấy ngày sau người ta thấy xác ông bố trong hầm nhà .Người anh bị buộc tội và kết án tù khổ sai.Người em kết hôn với cô vợ chưa cưới của người anh  . Bảy năm nữa trôi qua, mặc dù thành đạt trong cuộc sống nhưng người em luôn bị chứng u uất giày vò .Anh thú nhận với vợ ,đến cả nơi người  anh trai đang chịu án tù khổ sai để ăn năn tội lỗi  . Và một ngày , trong lễ sinh nhật của mình , anh nói trước mặt mọi người : “ Tôi mới là kẻ giết cha” khiến người ta tưởng anh bị điên. Cuối cùng , anh ta đến nhà tù xin được chịu án thay anh trai của mình.

        Từ những câu chuyện đời thực đầy thống khổ , bi ai , bằng những trải nghiệm của một cuộc đời cũng lắm khi cay cực, sóng gió , Dostoievski đã viết nên trường thiên tiểu thuyết “Anh em nhà Karamazov”. “Anh em nhà Karamazov” trước hết là câu chuyện về sự tan rã của một gia đình  .Một ông bố có hai bà vợ với ba người con trai chính thức , một người con trai khác là kết quả của một sự cưỡng hiếp với một người đàn bà gần như điên dại .Họ sống với nhau trong một ngôi nhà nhưng trong lòng luôn đầy sự  hằn học , căm giận lẫn nhau_ ngoại trừ người con trai thứ vốn rất từ tâm , nhân hậu Aliosa. Đỉnh điểm  của những mâu thuẫn trong gia đình là khi cả ông bố Fedor Pavlovich  và người con trai trưởng Mitia Karamazov cùng say như điếu đổ người đàn bà đẹp Grusenka và cùng muốn được một mình chiếm giữ Grusenka cũng như phần gia tài mẹ Mitia để lại .Uất ức , giận dữ ,giữa chốn đông người , Mitia Karamazov nhiều lần lớn tiếng đòi giết cha. Và khi ông bố Fedor Pavlovich   chết đi một cách đột ngột , bí ẩn , mọi sự nghi ngờ đều đổ dồn vào Mitia Karamazov. Không là kẻ sát nhân  , nhưng Mitia chấp nhận nỗi khổ đau bị buộc tội để giải thoát mình khỏi nỗi đau đớn vì anh cho rằng mình quả là  đã phạm  tội khi có ý nghĩ muốn giết cha . Mitia chịu án lưu đày khổ sai.  Smerdyakov , người con trai của bà mẹ điên , kẻ giết cha thực sự , tự tử. Ivan Karamazov , đứa con trí thức,thành đạt ,kẻ vạch đường cho vụ giết người  trở thành kẻ mất trí. Cuối cùng của thiên truyện, cả gia đình Karamazov tan tác ,chỉ còn một mình Aliosa chuyên tâm , cần mẫn làm người thầy dạy học với hy vọng có thể dạy cho thế hệ sau này  biết cách yêu thương để tạo ra một thế giới tốt đẹp hơn.

      *****

     Trong tiểu thuyết  “Anh em nhà Karamazov” , Dostoievski đã dày công xây dựng một hệ thống nhân vật hết sức đông đảo bao gồm đủ loại  mọi giai tầng  trong xã hội với những chân dung tính cách độc đáo , sinh động. Năm thành viên trong gia đình Karamazov , mỗi thành viên  đều  có vai trò quan trọng trong sự phát triển của câu chuyện và góp phần thể hiện ý tưởng ,thông điệp cần truyền tải của tác phẩm.

     Thành viên chính thứ nhất là  Fedor Pavlovich, ông bố trong gia đình Karamazov. Vào đời là kẻ bần cùng tay trắng , nhưng nhờ sự ranh mãnh và liều lĩnh, bằng đủ mánh khóe để tiến thân , chẳng bao lâu  hắn trở thành giàu có và vẫn không ngừng bủn xỉn ,lắt léo , xảo quyệt để ngày càng giàu có hơn . Ông ta đã hai đời vợ và có ba con trai: con cả là Mitia là con người vợ thứ nhất , hai đứa còn lại Ivan và Aliosa , là con người vợ thứ hai.  Hai người vợ lần lượt qua đời , để lại ba đứa con mà Fedor không hề ngó ngàng gì đến .Khi người vợ đầu chết, hắn tức khắc lập lên trong nhà cả một hậu cung và tha hồ ăn chơi nhậu nhẹt bừa phứa. Ngay cả khi cưới người vợ thứ hai về , bất chấp sự có mặt của vợ, nhà y vẫn là cái ổ truy hoan cho các ả mèo mả gà đồng kéo đến chơi bời thả cửa.

         Một kẻ trác táng , trụy lạc như Fedor Pavlovich không thể không có bên mình rất nhiều phụ nữ , nhưng ngoại trừ đám gái làng chơi hám tiền, cả đời Fedor Pavlovich chẳng thể có nổi một người phụ nữ cho riêng mình. Người vợ đầu tiên xinh đẹp , thông minh bỏ nhà đi vì   khinh bỉ và ghê tởm chồng .Người vợ  thứ hai nhu mì , hiền lành  thường xuyên bị chồng đe nạt đến khiếp nhược rồi mắc  bệnh thần kinh đến chết. Còn nàng Grusenka _người đàn bà đẹp_ mặc dù chỉ là một gái bao nhưng dẫu cho Fedor Pavlovich có sẵn sàng chịu mở hầu bao bỏ ra hàng  đống rúp  cho “con gà con của tôi”, “ thiên thần bé nhỏ của tôi”…cũng không thể nào có được  một chỗ đứng bé  mọn kề bên  linh hồn thanh sạch của nàng.

     

        Một phụ nữ khác có liên quan đến Fedor Pavlovich là Lizaveta, cô gái mồ côi điên dại tội nghiệp từ thuở bé đã sống lang thang trên đường phố bằng lòng thương hại của  người đời. Sự bỉ ổi của Fedor Pavlovich lên tới tột độ là khi hắn  cưỡng hiếp  Lizaveta sau những lời thách thức khả ố của đám đàn ông trong một đêm say. Hậu quả là cô gái mang thai , cũng cứ lang thang hoài trên đường phố . Rồi một đêm , bụng mang dạ chửa , cô trèo qua tường rào nhà Fedor, sinh hạ một đứa con rồi trút hơi thở cuối cùng ngay ở đó. Đứa trẻ sơ sinh còn đỏ hỏn được người làm nhà Fedor nuôi dưỡng , lớn lên thành đầy tớ nấu bếp nhà Fedor. Là  đầy tớ thứ hai mà cũng là đứa con thứ tư_ đứa con vô thừa nhận của Fedor Pavlovich Karamazov , đó là Xmerdiakov_

     Fedor Pavlovich là kẻ xấu xa ,vô đạo đức. Mặc dù thế ,  lại là một cá tính không hề nhạt nhẽo .Hắn ham sống và có bản năng sinh tồn mạnh mẽ .Hắn được cuộc sống bĩ cực , trần ai dưới đáy xã hội tôi luyện .Hắn luôn đi guốc trong bụng mọi người và bao giờ cũng biết cách để đi trước người ta một bước . Hắn tinh quái , ranh mãnh  nhưng luôn biết hài hước , giễu cợt một ách có duyên .  Để chứng minh không có Chúa , không có thiên đường lẫn địa ngục , hắn đưa ra luận chứng : "Ta cứ nghĩ, khi ta chết không thể nào quỷ lại không dùng móc câu lôi ta đi. Nhưng ta lại nghĩ: Móc ư? Chúng đào đâu ra móc. Làm bằng gì? Sắt ư? Thế thì rèn móc ở đâu? Ở địa ngục có xưởng rèn chắc?". Với cái lý luận đơn giản thô thiển đó , Fedor Pavlovich luôn cho rằng hắn có thể làm tất cả mọi điều mà không sợ báo ứng. Hắn cho vay nặng lãi ,cướp đất của người nghèo ,  hắn tranh đoạt gia tài , tranh đoạt tình yêu với cả con trai.Sự bỉ ổi tột cùng của Fedor Pavlovich  là nguyên nhân sâu xa dẫn đến những hằn học , căm giận , cả những  bi kịch  chết người trong gia đình Karamazov sau này.

     Fedor Pavlovich kẻ kỳ quặc  , quái gỡ nhưng theo Dostoievski , chẳng những nhân vật này của ông không phải  là kẻ cá biệt, mà trái lại, nhiều khi  kẻ đó mang trong mình cái cốt lõi của toàn thể,  có khi còn của tất cả những người cùng thời.  Chính thời thế đã sản sinh ra những con người mà nhân cách kì quặc ,  quái gỡ như     Fedor Pavlovich.  Một hiện trạng xã hội đang băng hoại khiến  nền móng đạo lý vững chắc từ bao đời tan rã  ,theo đó cũng khiến các  mối quan hệ gia đình vốn  thanh sạch bị chà đạp  . Chính Macxim Gorki , nhà văn Nga vĩ đại cũng viết rằng trong những năm 70-80 của xã hội Nga thế kỉ XIX, thời kỳ mâu thuẫn xã hội trở nên gay gắt, nhân dân thì khổ đau vô lượng còn kẻ cầm quyền thì tìm mọi cách áp bức bằng cường bạo. Đó là thời kì "tất cả những gì mang tính thú vật đều được chính phủ cổ vũ", "tất cả những gì có tính người đều bị truy bức". Một chiêm nghiệm của Dostoievski qua hình tượng nhân vật Fedor Pavlovich Karamazov trong tác phẩm  “Anh em nhà Karamazov” là  : Khi  thời thế chuyển mình   , khi  các trật tự  xã hội bị đảo lộn,  khi những giá trị văn hóa cao quý trầm tích từ hàng ngàn  năm bị coi thường , bị giẫm đạp;  còn  kẻ bần cùng lưu manh dưới đáy  xã hội có cơ hội  tìm mọi cách để ngoi lên đứng trên đầu thiên hạ, đừng ngạc nhiên tại sao những Fedor Pavlovich lại cứ xuất hiện ngang nhiên ,phè phỡn , nhởn nhơ  ở khắp mọi nơi trong cõi người như thế.

       Điều  cần nói thêm là một kẻ  bại hoại về đạo đức như Fedor Pavlovich có thể rất giàu có nhưng  không thể làm một ông bố tốt trong  gia đình.Và dù rằng bởi sự tinh quái , ranh mãnh , lắt léo có thể leo lên ở nhiều địa vị   ,những con người như  Fedor Pavlovich , những ông bố của gia đình và mở rộng ra là những bề trên của xã hội ,   những kẻ bề trên ấy , vẫn không thể tránh một tất yếu  là sẽ bị chính những  thứ quái  đản do chính chúng sinh ra căm giận và hủy diệt. Câu chuyện Fedor Pavlovich Karamazov bị giết chết bởi chính Ivan và Xmerdiakov _ những đứa con do hắn sinh ra_ có thể nói là một câu chuyện có tính chất biểu tượng  kín đáo nhưng cũng khá rõ ràng mang tính cảnh báo với những kẻ cầm quyền.

      Bốn thành viên chính còn lại trong  tiểu thuyết “Anh em nhà Karamazov” chính là anh em nhà Karamazov.Điều đặc sắc thú vị là bốn người anh em cùng một  cha này lại là bốn bức chân dung tính cách hoàn toàn khác biệt, anh em ruột nhưng  không ai giống ai. Bốn nhân vật ấy đứng cạnh nhau trong một tác phẩm văn học tạo thành bộ tứ bình bất hủ mà chất liệu chính là một thứ ngôn từ đẹp sắc sảo , khó quên.

     1/, Mitia Karamazov: là con trai cả của Fedor Karamazov. Mitia thừa hưởng nhiều nét tính cách cao quý của người mẹ , vốn là một tiểu thư  con nhà đài các ,thanh nhã, tinh tế .Mặc dù vậy , dòng máu đầy dục vọng bản năng của họ nhà Karamazov  vẫn ngày đêm sôi sục trong con người  Mitia.Về  điểm này , Mitia có vẻ giống bố hơn cả trong cả bốn người con .Mitia định cưới cô giáo Ekaterina nhưng rồi lại đơn phương hủy hôn ước với Ekaterina để chạy theo mối tình  say mê, đắm đuối với người đàn bà đẹp Grusenka và vướng vào  mối quan hệ tay ba rất quái gỡ  ngay với chính người bố của mình . Bản tính lãng tử ,  tâm hồn quằn quại những đam mê khiến anh ta có vô số những hành động bốc đồng gây hại cho bản thân .Khi Fedor Karamazov bị giết , Mitia Karamazov trở thành nghi can số một .Thậm chí trong ngày tòa xử  án, đám phụ nữ ở đây dù rất yêu mến anh , họ cầu nguyện cho anh được trắng án nhưng thực sự trong thâm tâm họ vẫn nghĩ anh là người có tội.

       Mitia Karamazov vô can trong vụ án giết cha. Mặc dù vậy , sau bao nhiêu biến cố dữ dội, sau một giấc mơ dài ,Mitia nhận ra chỉ có thể tìm thấy sự bình an thật  sự cho mình  bằng sự ăn năn ,sám hối thực lòng .Anh không giết cha , nhưng quả thực từng có ý nghĩ giết cha và bao nhiêu  hành động sai lầm khác khi chạy theo tiếng gọi của  dục vọng   .Anh muốn cứu chuộc lỗi lầm của mình bằng nỗi đau đớn thống khổ trong chốn lao tù.

     

        Dẫu thế nào,   Mitia Karamazov vẫn là một chàng trai tốt tính ,đáng yêu .Ngay cả Ekaterina  dù bị Mitia bỏ rơi , trong lòng cô gái tử tế đó dẫu đầy ghen tuông và căm giận vẫn không thôi yêu và đau đớn vì người yêu cũ của mình.Người em trai Aliosa , dù trước bao nhiêu chứng cứ , ngay cả khi tòa đã kết án , vẫn  giữ niềm tin anh mình nhất định không phải là kẻ đốn mạt có thể  cướp của giết người . Mitia Karamazov có sai lầm , có vấp ngã… nhưng nhất định không phải là kẻ xấu, kẻ ác .Hình tượng Mitia Karamazov trong tác phẩm của Dostoievski  là hiện thân của con người bản năng, luôn bị thôi thúc, cuốn hút về một phía của dục vọng. Bản chất con người vốn hàm chứa dục vọng.Dục vọng cũng không hẳn là xấu. Con người đó có thể  đúng hay sai là tùy ở sự chọn lựa phương hướng, mục đích của cuộc đời mình , tùy ở khả năng xem xét xem những dục vọng ấy có thể lôi cuốn mình đến với những bờ bến nào để có một đường đi và điểm dừng đúng lúc .Nói cho cùng , với mỗi con người chúng ta, dục vọng luôn là cần thiết cho một cuộc đời tốt, mặc dù rằng nó rất dễ dẫn tới  những ích kỉ , sai lầm.

        2/ Ivan Karamazov: là con của người vợ thứ hai. Cũng như anh trai mình , ngay từ thuở nhỏ , Ivan đã bị bố bỏ quên.Người mẹ trẻ hiền lành hay đau ốm lên cơn động kinh mà chết. Anh  may mắn được một ông già cao quý và tử tế đem về nuôi dưỡng , dạy dỗ , cho ăn học đàng hoàng. Con nhà Karamazov nhưng Ivan không giống bố. Anh  đàng hoàng, đạo mạo,  ,có khả năng trí tuệ phi thường , xuất chúng  khiến ông bố  Fedor dù ngang chướng đến điều khi gặp lại cũng phải  dè chừng mà tỏ ra lịch sự, tử tế hơn. Khi Ivan trưởng thành và trở về sống lại ở ngôi nhà của bố ruột, có vẻ như anh sẽ là người trung gian hòa giải cho những bất đồng, xung đột ngày càng căng thẳng giữa ông bố và người anh cả. Nhưng không , anh ta thản nhiên lạnh lùng khoanh tay nhìn cảnh mà anh ta cho là “rắn nuốt rắn’’.Đầu óc duy lý   khiến Ivan không tin viễn cảnh về một thế giới tốt đẹp hài hòa ,có sự công bằng , nơi “con nai có thể nằm ngủ bên cạnh con sư tử”.  Duy lý nên anh không thể  “ chấp nhận rằng thế giới này là do Chúa tạo ra”. Trong cuộc nói  chuyện giữa Ivan và người em trai Aliosa, Ivan kể lại câu chuyện xảy ra trong thời kì chiến tranh ,một viên tướng xua đàn chó dữ xé xác những đứa con thơ ngay trước  mắt người mẹ , kể xong câu chuyện ấy ,anh chất vấn chàng thầy tu  Aliosa thành tín sùng đạo : “ lúc ấy, nếu thực sự có Chúa , thì Chúa đang ở đâu???” Và  “Nếu thật sự có một thượng đế toàn năng mà chấp nhận để việc ấy diễn ra thì tôi cũng phủ nhận thượng đế đó. ”Về sự vô thần đến trở nên vô đạo đức, Ivan rõ ràng rất giống bố.

              Ivan Karamazov căm thù ông bố đã đối xử tệ bạc , bức tử người mẹ hiền lành tội nghiệp của mình.Nhưng khác người anh Mitia luôn miệng đòi giết cha giữa chốn đông người  , Ivan không hề hé răng nửa lời .Đầu óc duy lý của Ivan  lạnh lùng suy niệm: “ Tội ác chẳng những phải được cho phép , mà thậm chí được thừa nhận là lối thoát khôn ngoan nhất của người vô thần để thoát ra khỏi tình thế khó khăn”.Ivan Karamazov không trực tiếp nhúng tay vào tội ác , nhưng những lời nói của Ivan lại dường như hàm ý chỉ dẫn cho  kẻ thủ ác  , và  ngay cả khi biết hầu như chắc chắn  rằng nay  mai này tội ác sẽ xảy ra , Ivan cũng không hề có ý ngăn chận , ngược lại , còn gần như ra một mật lệnh , một thỏa thuận ngầm với Xmerdiakov. Xmerdiakov mặc dù luôn bị Ivan coi là một thằng ngốc nhưng trong buổi gặp mặt cuối cùng với Ivan sau khi án mạng xảy ra đã có câu nói chí mạng trúng ngay vào tim đen , huỵch toẹt về bản chất của gã trai này khiến hắn phải hoảng hốt: “ Cậu quá thông minh. Cậu thích tiền, tôi biết điều đó, cậu thích cả danh vọng nữa, bởi vì cậu rất kiêu hãnh, cậu rất thích sự duyên dáng của đàn bà, và thích nhất là sống phong lưu yên ổn, không phải lệ thuộc ai, đó là những cái cậu thích nhất. Cậu không muốn làm hỏng cuộc đời cậu mãi mãi, thú nhận điều đó ở toà thì xấu hổ quá. Cậu cũng như Fedor Pavlovich, trong số các con, cậu giống ông nhất, cùng tâm hồn với ông”. Nếu mọi tình tiết của vụ  án được làm sáng tỏ , trước tòa án lương tâm và tòa án con người ,  Ivan Karamazov sẽ phải là người chịu trách nhiệm đầu tiênvà phần lớn về cái chết của ông bố Fedor. Là người có học thức , có hiểu biết ,là đứa con được tin cậy  trong gia đình, lẽ ra anh có thể  làm giảm nhẹ  mọi sự căng thẳng , bất hòa và ngăn chận tội ác , thế nhưng một đầu óc duy lý , sự ích kỉ lạnh lùng khi nghĩ đến những món lợi của bản thân đã khiến anh   trở nên độc ác , tàn nhẫn và trở thành  thủ phạm chính trong vụ án giết cha.Ý thức về tội ác ghê tởm  này  khiến  anh trở nên suy sụp tinh thần và phát bệnh .Căn bệnh    khiến anh ta ngày đêm bị dày vò , day dứt triền miên trong đau khổ , ân hận.Đây là điều  anh không hề nghĩ tới: có một tòa án vô hình vẫn thường nhật  tồn tại là tòa án của lương tâm. Mà  xem ra hình phạt của  tòa án lương tâm còn đáng sợ hơn cả hình phạt tù đày của tòa án con người. Cách hành xử của Ivan có thể sẽ làm người đọc nhớ lại cách hành xử của Raskolnikov trong “Tội ác và trừng phạt”cũng của tác giả Dostoievski :  Raskonikov  phát ốm, khụy ngã ,, rơi vào khủng hoảng trầm trọng bởi mặc cảm tội lỗi sau khi giết người,mặc dù trước đó chàng sinh viên nghèo đầy những suy tư về lẽ công bằng kia cũng từng đoan chắc rằng giết mụ già cầm đồ và cho vay nặng lãi kia là một việc làm “được cho phép”.

       Trong phạm vi nhỏ hẹp một  gia đình hay mở rộng ra toàn xã hội, người trí thức bao giờ cũng nên làm nhiệm vụ người khai sáng, dẫn đường. Nhiệm vụ này đòi hỏi người trí  thức phải hướng về lợi ích chung của gia đình ,của cộng đồng  với trí tuệ sáng suốt , với cái tâm trong sạch và hướng thiện. Được như vậy , gia đình và xã hội sẽ trở nên ngày càng an vui , hạnh phúc ,  thịnh vượng . Còn trái lại , nếu  kẻ trí thức lợi dụng năng lực trí tuệ và địa vị xã hội của mình để hướng  đến những mục đích vị kỉ, tìm cách trục lợi cho bản thân; hoặc có khi  đơn giản hơn : đành lòng im hơi lặng tiếng, mắt nhắm tai ngơ  cho  cái xấu , cái ác hoành hành để giữ lấy sự yên ổn riêng mình, điều đó rất đáng sợ và suy  cho cùng  , đó cũng chính là  cách thực hiện hành vi tội ác . Dù  rất cách biệt về không gian và thời gian , qua câu chuyện của chàng Ivan  trong gia đình Karamazov của nước Nga  nửa cuối thế kỉ XIX, người đọc vẫn dễ dàng có sự liên tưởng và suy ngẫm về hiện trạng xã hội : Khi cái  xấu ,cái ác ngày càng lan tràn và không ngừng leo thang ,  khi mỗi đường quê ngõ phố đầy rẫy  những kẻ lưu manh, những tên trộm cướp , giết người … ,khi người dân lành bé cổ thấp miệng đói khổ lầm than , tiếng kêu thương oán thán  vang động, vàng úa cả đất trời… , kẻ có tội , kẻ phải gánh trách nhiệm đầu tiên và phần lớn phải thuộc về _xưa gọi là kẻ sĩ , nay gọi là người trí thức_vì họ đã không làm tròn nhiệm vụ dẫn đường,  khai sáng , đã không  lắng nghe và cất lên tiếng nói của lẽ phải , của  công lý, công bằng như lẽ ra họ cần phải thế. Họ đã bỏ quên  sứ mệnh rất đỗi  thiêng liêng của họ khi đến với cuộc đời  ! Sự liên tưởng và suy ngẫm tự nhiên này cũng dễ làm chúng ta liên tưởng và suy ngẫm đến một câu nói rất nổi tiếng của hoàng đế nước Pháp Napoleon : “Thế giới đã phải chịu tổn thất rất lớn. Không phải vì sự tàn ác của những người xấu, mà là vì sự im lặng của những người tốt”

       3/ Aliosa Karamazov :là người con thứ ba trong gia đình Karamazov, người em trai  cùng mẹ với Ivan Karamazov.Cũng xa nhà từ bé , được nuôi dạy bởi một người tử tế , ngoài hai mươi tuổi mới về lại ngôi nhà của họ Karamazov . Aliosa có một thiên khiếu đặc biệt là luôn khiến người ta phải yêu mến   . Anh hiền hòa , trung hậu. Ở anh có cái gì lên tiếng nhắn nhủ  rằng anh không muốn phán xét người khác, không muốn phán xử gì ai .Về nhà bố năm hai mươi tuổi, anh lẳng lặng lánh đi khi thấy những cảnh không thể chịu nổi, nhưng không hề tỏ vẻ khinh bỉ , khó chịu.Ông bố   mới đầu có thái độ nghi ngại và cau có  , tuy vậy chẳng bao lâu  lại rất hay ôm hôn anh, những giọt nước mắt của lão nhỏ xuống rõ ràng  yêu con thành thật và sâu đậm, dù một kẻ như lão cố nhiên chưa từng yêu ai . Một người quen của Aliosa , sau khi quan sát rất kĩ về anh , đã thốt lên một câu nổi tiếng : “Đây có lẽ là người duy nhất trên thế gian mà nếu bỗng nhiên bị bỏ mặc một mình, không có chút tiền nong nào trong một thành phố lạ một triệu dân thì anh ta cũng không khốn đốn, không chết đói chết rét, bởi vì tức khắc sẽ có người cho ăn và thu xếp cho, mà nếu không ai thu xếp cho thì anh ta cũng sẽ tự thu xếp được ngay, chẳng phải gắng gỏi gì hết và cũng không một chút quỵ luỵ, còn người giúp anh ta không hề cảm thấy đó là gánh nặng, trái lại có lẽ còn coi đó là niềm thích thú".

     

    Ở Aliosa , nếu phải tìm kiếm một điểm tương đồng với những người anh em trong gia đình  thì cũng có thể nói , con người anh cũng có dục vọng . Thế nhưng ở Aliosa , thứ dục vọng sôi sục trong dòng máu của những đứa con nhà Karamazov đã   được chuyển hóa thành khát vọng, đó là khát vọng được kết nối với thế giới để ban phát tình yêu và sự cảm thông. Đức cha Zossima  là người thầy dạy học cũng là người có ảnh hưởng quan trọng  nhất với tính cách   Aliosa , ông dạy Aliosa  cách suy nghĩ và hành động từ vị trí cao nhất của giới tu sĩ trong nhà thờ.Ông yêu Aliosa như con. Vì vậy , về phương diện tinh thần ,  ông  là người thầy và cũng chính là người cha đích thực của Karamazov Aliosa.

     Khi  án mạng  xảy ra, với    quan niệm rằng mọi con người đều phải chịu một phần trách nhiệm về tội lỗi của bạn hữu, của người anh em của mình , Aliosa không chỉ đơn thuần cảm thấy có trách nhiệm vì tội lỗi của những người anh em; anh còn  chủ động ràng buộc bản thân mình vào các vấn đề của họ bởi vì anh tin rằng những vấn đề của họ cũng là vấn đề của bản thân anh. Có thể tình yêu thương và sự cảm thông vô hạn của anh vẫn  không ngăn được việc  người anh cả Mitia phải vào tù và chịu án khổ sai , không chữa được cho người anh thứ Ivan khỏi chứng  bệnh tâm thần, cũng không ngăn được việc đứa em vô thừa nhận Smerdiakov thắt cổ tự tử. Nhưng anh không thất bại ,  dẫu sao , anh đã đem đến cho gia đình Karamazov  một thứ ánh sáng mới của tình yêu thương , của sự cảm thông để mỗi người thân của anh trong bất hạnh đều cảm thấy được an ủi , được  sẻ chia để vợi đi những niềm thống khổ. Thế giới này cần lắm thứ ánh sáng đó trong mỗi trái tim , trong mỗi ngôi nhà , trên những xóm làng , phố xá …để xua tan đi bóng tối của sự đố kị , ghen ghét , thù hằn.. Một ông bố  như Fedor Karamazov thực ra cũng từng có những giây phút được   làm một người cha đúng nghĩa , ấy là khi ông bố ôm đứa con trai và nhỏ nước mắt , lần đầu tiên biết cảm  động vì thấy , mặc dù ngay cả bản thân cũng thấy mình đáng bị khinh bỉ, ghét bỏ đến thế nào , đứa con ấy vẫn một mực tử tế , hiếu thuận   . Chỉ tình yêu thương  chân thành của người con như Aliosa mới có sức mạnh cảm hóa với người cha xấu xa , tội lỗi như Fedor. Đó là điều mà một kẻ nhiều học thức ,đầy trí tuệ như người anh trai Ivan đã không làm được.

        Đức Cha Zossima  , sau tấn thảm kịch của nhà Karamazov , đã nhận ra sứ mệnh thiêng liêng mà Đấng Christ giao cho  Aliosa khi đến với thế giới đầy cuồng nộ này .Mặc dù luôn yêu mến và muốn có Aliosa bên cạnh mình , ông đoan chắc rằng vị trí thích hợp của Aliosa Karamazov không phải là sau cánh cửa nhà thờ mà là đến với mọi con người giữa cuộc đời. Aliosa nhân hậu và chính trực sẽ là  một vị thiên sứ  rao giảng vẻ đẹp của tình yêu_hòa bình  qua vai trò một người thầy giáo. Aliosa , theo lời khuyên của Đức Cha Zossima , đã trở thành một người thầy giáo tốt chăm chỉ , cần mẫn dạy học cho những đứa trẻ với ý thức về thiên chức cao quý  của người thầy. Với một lối diễn đạt rõ ràng là nhiều ưu ái, trân trọng với nhân vật  người thầy giáo Aliosa ,  Dostoievski không chỉ đề cao giá trị  của tình yêu mà còn  gửi đặt niềm tin vào việc có thể xây dựng một thế giới mới  bằng con đường giáo dục. Không phải ngẫu nhiên mà trong “Anh em nhà Karamazov  ” ,  Dostoievski dành hẳn một chương tưởng như không ăn nhập gì đến diễn biến của câu chuyện để nói về cậu bé Kolia Kraxotkin và những đứa học trò của Aliosa .Ở những đứa trẻ này dường như Dostoievsky tập hợp tất cả những suy nghĩ nhiều năm của ông về trẻ em: thông minh ,tự hào, công bằng, chân tình, dũng cảm …  Qua hình tượng người thầy mẫu mực Aliosa ,  nhà văn bộc lộ niềm tin  rằng : Bằng một nền tảng giáo dục tốt bởi những người thầy không chỉ có trí tuệ mà cả lòng nhân hậu và sự chính trực, thế hệ sau sẽ sửa chữa được những sai lầm của thế hệ trước , cứu chuộc những tội lỗi của thế hệ trước để  xây dựng một thế giới mới ,  sống một cuộc đời mới tốt đẹp và xứng đáng hơn.

    4/ Xmerdiakov Karamazov: là con trai thứ tư của Fedor Karamazov  với người đàn bà điên, mặc dù ông bố  Fedor  Karamazov  chưa từng thừa nhận điều ấy bao giờ. Xmerdiakov được vợ chồng người giúp việc Marfa Ignachievna và Grigori Vaxilievich nuôi dạy trong bếp nhà Fedor  từ khi còn là đứa trẻ sơ sinh đỏ hỏn.Suốt một thời thơ bé , nó thường   lánh riêng một mình, ẩn trong xó tối nhìn đời. Nó lại có sở thích  bệnh hoạn là  bắt  mèo treo cổ  cho đến chết, rồi  làm lễ chôn cất hẳn hoi. Nó choàng tấm khăn trải giường lên người làm áo thụng thầy tu, vừa hát vừa đưa đi đưa lại cái gì đó trên xác con mèo . Đầu óc tăm tối và khờ khạo , nhưng đôi khi lại ranh mãnh và tinh quái không khác gì ông bố ruột Fedor. Năm mười hai tuổi , ông bố nuôi bắt đầu dạy nó sự tích Kinh Thánh. Chỉ trong buổi học thứ hai hay thứ ba, thằng bé bỗng nhếch mép cười mỉa mai.

- Mày cười cái gì? - Grigori hỏi, hầm hè nhìn nó qua cặp kính.

- Không ạ. Chúa Trời tạo ra thế giới trong ngày đầu, còn mặt trời, mặt trăng và sao thì đến ngày thứ tư mới tạo ra. Vậy ngày đầu tiên lấy đâu ra ánh sáng?

      Sự cao ngạo và  giễu cợt  trong ánh mắt của thằng bé khiến ông bố nuôi không nén nổi. "Ánh sáng ở đây ra này!" - lão quát lên và cho nó cái tát trời giáng. Tháng bé chịu đựng, không thốt lên lấy một lời nhưng lại chúi vào xó nhà mấy ngày. Chẳng hiểu sao sau đó một tuần, nó bỗng phát bệnh động kinh lần đầu tiên trong đời, và chứng bệnh ấy suốt đời không buông tha nó.

     

       Xmerdiakov  suốt đời căm ghét dữ dội ông bố ruột,  không chút tình cảm với  ông bố nuôi , trái lại , hắn lại hết lòng  yêu mến và ngưỡng mộ  người anh trai  Ivan Karamazov.       Xmerdiakov rất thích được nói chuyện với Ivan , , mỗi lời nói của Ivan đều được  răm rắp tuân theo . Ivan đã gieo vào tâm thức mù mờ , tăm tối của   Xmerdiakov ý nghĩ “ không có Chúa Trời  thì cũng không có đức hạnh gì cả , mà khi ấy hoàn toàn không cần đến đức hạnh” , và rằng : “mọi việc đều được phép làm” . Để làm vui lòng Ivan mà cũng để thỏa mãn những ham muốn của riêng mình , Xmerdiakov ngấm ngầm sắp đặt một âm mưu  ( với Xmerdiakov, Fedor Karamazov không phải là bố vì có khi nào ông thừa nhận nó đâu).  Hắn lập lờ nói với Ivan  âm mưu của hắn sẽ tiến hành: làm thế nào mà hắn biết những ám hiệu để Fedor mở cửa, , cách  nào hắn sẽ  bị  động kinh dưới tầng hầm, cách nào hắn biết ông bố nuôi  sẽ uống ruợu và say như chết…Thay vì ngăn chận tội ác , Ivan Karamazov lại để mọi chuyện xảy ra.Có điều là khi mọi việc xảy ra , Ivan lại không đủ can đảm để đối diện với  một  sự thực rằng anh ta cũng là một kẻ giết người. Bản thân anh ta lúc ấy cũng hoang mang ,run sợ không biết chuyện gì đang xảy ra. Trong ba cuộc gặp gỡ cuối cùng giữa  Ivan và Xmerdiakov sau án mạng, Ivan cố phủ nhận những hiệp ước , thỏa thuận ngầm trước đó giữa hai người và và tỏ ra rất giận dữ , kinh tởm , lại ra vẻ như không hề hay biết , không hề dính dáng với  tội ác tày trời của Xmerdiakov .Từng yêu kính và ngưỡng mộ Ivan như Chúa Trời , giờ lại bị chính Chúa Trời Ivan phủ nhận, khinh miệt ,chà đạp … ,Xmerdiakov trong những giờ phút cuối mới tỉnh ngộ nhận ra có một Chúa Trời khác đang chứng kiến hết thảy mọi điều .

     

           Xmerdiakov    là một hình tượng nhân vật văn học hết sức độc đáo   .Trong  tác phẩm “Thằng gù ở nhà thờ Đức Bà   ” ,  Victor Hugo cũng có nhân vật Quasimodo chột , khoèo , gù dị hình dị tướng ,thế nhưng tâm hồn hoang dã , có  khi độc ác của Quasimodo lại may mắn được tình yêu của nàng Esmeradla trong sáng , thánh thiện khiến cho tỉnh thức . Xmerdiakov  không có được may mắn đó. Xmerdiakov    cần lắm  ánh sáng của một  Đức Tin nhưng Ivan Karamazov  lại là một thứ sùng tín dẫn đến những sai lầm , bi kịch chết người .Ba chương truyện miêu tả tỉ mỉ ba cuộc gặp gỡ nói chuyện giữa hai anh em nhà Karamazov: Ivan và Xmerdiakov,    càng lúc càng hiện rõ  sự tuyệt vọng vì sự đổ  vỡ niềm tin của Xmerdiakov. Không chỉ là sự tỉnh thức của lương tâm sau tội ác mà còn là sự tuyệt vọng vì đổ vỡ niềm tin với một con người  đã trót đặt hết niềm tin  , đó là nguyên nhân dẫn đến cái chết của Xmerdiakov.  

       Mấy ngày sau , Xmerdiakov tự vẫn . Trên bàn một mảnh giấy: "Tôi tự ý chấm dứt đời tôi. Đừng buộc tội ai cả".Lúc ấy , Xmerdiakov 24 tuổi.

       Xmerdiakov là một kẻ ác .Tuy nhiên , cũng lại là một hình tượng nhân vật để chúng ta phải xót thương  và    ngẫm ngợi  . Sự thực, trong mỗi con người , trong mỗi bản thể đều tồn tại cái ác. Không phải ngẫu nhiên Lão Tử cho rằng  : “Nhân chi sơ tính bổn ác  ”trái  với quan niệm của Khổng Tử: “  Nhân chi sơ tính bổn thiện”. Cái ác  tồn tại , dĩ nhiên ban đầu,  trước hết mới chỉ ở dạng bản năng , tiềm thức. Một đứa trẻ sơ sinh bị vứt bỏ   giữa một bầy chó sói, nếu không chết lớn lên nó cũng sẽ cắn xé người như chó sói .Để khống chế cái ác , điều cần thiết  là giáo dục của gia đình và xã hội , mà chủ yếu và quan trọng là giáo dục của gia đình ngay khi còn thơ trẻ. Đứa trẻ Xmerdiakov lớn lên trong tầng hầm tăm tối nhà Karamazov , từng ngày nhìn thấy nếp sống bại hoại suy đồi của Fedor, cái ác như rễ cây bò lan ra,  đâm sâu thêm chằng chịt trong tâm thức mù tối  ngày càng đen kịt , không tìm thấy lối ra. Anh cần một gia đình tốt  để được dạy về yêu thương và được chỉ dẫn hướng về ánh sáng , về điều thiện nhưng lại không có được điều  đó. Bi kịch của Xmerdiakov là bi kịch của một con người  sinh ra là người nhưng lại không được  giáo dục để làm người .

                         

       Bốn anh em trai nhà Karamazov , như đã nói ở trên , là bốn chân dung tính cách   độc đáo của nhà văn thiên tài nước Nga Dostoievski. Bốn anh em với bốn khuôn mặt khác biệt, tương phản  nhưng vẫn có nét tương đồng ,tương quan. Dostoievski trong “Anh em nhà Karamazov” đã có phát hiện mới  khi  nhận diện    con người với nhiều lớp bản ngã ,tính cách sâu thẳm  , kì lạ, phức tạp. Hermann Hesse khi viết “Đôi bạn chân tình  ’’ đã  xây dựng hai hình tượng nhân vật  : Narziss _thầy tu và Goldmund _nghệ sĩ như một cặp song trùng : Tri giác và Trực giác , hai mặt đối lập mà hiển nhiên tồn tại trong mỗi con người . Là hai , nhưng chỉ là một .Một mà cũng là hai trong sự gắn bó mật thiết với nhau. Sau này, trong “Câu chuyện dòng sông” cũng của Hermann Hesse ,   ba đoạn đời của Tất Đạt  khi thì làm sa môn , khi thì  làm doanh nhân,   lúc lại làm chàng  lãng tử  ứng với Tâm linh _  Dục lạc _ Trí tuệ   , là  ba  phác họa chân dung tính cách phổ biến của con người trong cuộc đời . Trong “Anh em nhà Karamazov , ”các chân dung tính cách này  lại được Dostoievski nhìn nhận và khắc họa sắc sảo  qua hình tượng anh em nhà Karamazov :  Mitia _ Ivan _Aliosa . Sáng tạo của Dostoievski là đã thêm vào đó bức chân dung thứ tư   qua hình tượng người em út Xmerdiakov với phần bản năng , tiềm thức đen tối ,bí ẩn   Bốn tính cách khác nhau của bốn con người nhưng cũng có khi cùng tồn tại trong chính một con người. Ai trong chúng ta không có khi muốn được sống một cách bốc đồng,   lãng tử như người anh cả  Mitia ; không khát khao có sự thông minh ,trí tuệ  như Ivan ; không  hướng về  sự nhân ái , khoan hòa như Aliosa; và thêm điều này nữa , không có khi mà linh hồn tăm tối độc ác đòi sự hủy diệt như đứa con vô thừa nhận Xmerdiakov. Bốn người anh em Karamazov  là một,  Karamazov là  nhất thể.

    

     

     “  Anh em nhà Karamazov ” của  Dostoievski được bạn đọc say mê từ hàng trăm năm nay trên toàn thế giới. Nhiều người đọc nó nhiều lần và giới phê bình cũng tốn khá  nhiều giấy mực để  đánh giá, bình luận.Riêng nhan đề “Anh em nhà Karamazov” , có người cho rằng chỉ cần viết   “Anh em Karamazov” là đủ nghĩa, thêm một chữ “nhà ”e rằng thừa!

      

     Ý kiến trên có thể là không sai , nhưng nếu đọc kĩ “ Anh em nhà Karamazov   ”, đặc biệt chương cuối cùng: “Đám tang Iliusa. Diễn từ bên tảng đá”, hẳn người đọc không thể không nhận ra ý tưởng khá rõ ràng của Dostoievski khi dụng thêm một  chữ “ nhà ”trong nhan đề tác phẩm. Dostoievski vốn coi trọng gia đình và  giáo dục nhân cách con người thông qua tình yêu thương , sự lương thiện , trong sạch của mái ấm gia đình. Theo diễn biến của các sự kiện trong tác phẩm , người đọc cũng dễ dàng nhận thấy , những thành viên trong gia đình Karamazov lẽ ra đã không phạm vào tội ác , không biến câu chuyện của gia đình mình , bản thân mình thành một tấn thảm kịch nếu họ có được một ông bố tốt , một nơi chốn bình yên  gọi là nhà trong những năm tháng tuổi thơ của mình .Họ bị ông bố lãng quên , vứt bỏ ngay từ tấm bé, phải sống bằng lòng thương của những người xa lạ. Giữa họ không có cái gọi là tình yêu thương , sự gắn kết của những người sống chung trong một mái ấm gia đình. .Ở chương cuối  cùng , những lời nhắn nhủ của Dostoievski  về mái ấm gia đình càng trở nên khẩn thiết:“ Các bạn nên biết rằng không có gì cao hơn; mạnh mẽ hơn, trong lành hơn và có ích hơn cho cuộc đời bằng một kỷ niệm tốt đẹp, đặc biệt là một kỷ niệm thời thơ ấu sống dưới mái nhà mẹ cha. Người ta nói nhiều với các bạn về sự giáo dục của các bạn nhưng một ký niệm tuyệt đẹp, thiêng liêng giữ được từ thuở bé có lẽ là sự giáo dục tốt nhất. Nếu thu thập được nhiều kỷ niệm như thế đem vào đời thì con người sẽ được cứu vớt suốt đời. Cho dù chỉ còn một kỷ niệm đẹp ở trong tim chúng ta thì cũng sẽ có ngày nó cứu vớt chúng ta.”  Xin lập lại ý này : Chỉ cần có được những  kỉ niệm đẹp từ thời thơ bé dưới một mái nhà  với cha mẹ , con người sẽ được cứu vớt suốt đời , thậm chí cho dù chỉ có một kỉ niệm đẹp trong tim thì cũng có ngày nó cứu vớt chúng ta. Trong trái tim của Mitia , của Ivan , của  Xmerdiakov đã không có được kỉ niệm nào như thế về gia đình , trong lòng họ chỉ chất chứa những hằn học  ,ghét bỏ ,  căm thù  lẫn nhau và dần trở nên  lầm lạc vì mất phương hướng . Gia đình  Karamazov  tan rã, những thành viên trong gia đình Karamazov phải chịu số phận bi thảm,thậm chí có người vì sự toan tính , vì  lòng tham mà bán cả linh hồn cho quỷ dữ như Ivan và Xmerdiakov,  đó là hệ lụy tất yếu về việc những đứa con sinh ra mà không được lớn lên , không được nuôi dạy ở một nơi đáng được gọi là nhà, đúng nghĩa là nhà.

     Hạnh phúc thay những ai có một nơi để về, đó là nhà. Hạnh phúc thay những ai có những người để yêu thương, đó là gia đình. Ngược lại , đó sẽ chỉ là sự bất hạnh. Rất nhiều nhân vật nổi tiếng thế giới ngày nay  đã luôn coi gia đình là điều quan trọng nhất. Gia đình tốt sẽ là nền tảng của một xã hội tốt .Với câu chuyện của anh em nhà Karamazov , Dostoievski đã gửi một thông điệp đầy tính nhân văn đến với mọi người: Hãy luôn yêu thương con trẻ ,hãy để chúng được sống trong bầu không khí gia đình êm ấm , trong sạch và lương thiện; hãy  giáo dục con trẻ  từ trong  gia đình, từ khi chúng còn là trẻ nhỏ .Đó luôn là phương cách giáo dục cần thiết , đơn giản và có hiệu quả lâu bền nhất.

        *****

      Cuối cùng , một câu chuyện nhỏ khá thú vị trong “Anh em nhà Karamazov “muốn chia sẻ với các bạn.Chuyện được kể qua lời của nhân vật Grusenka_người đàn bà đẹp trong tác phẩm_câu chuyện được chính Dostoievski dùng để đặt tên cho cả một chương truyện của mình:

       Nhánh hành

      Ngày xưa có một người đàn bà cực kỳ độc ác. Mụ chết đi không để lại một đức tính tốt nào cả. Quỷ bắt mụ ném xuống hồ lửa. Vị thần hộ mệnh của mụ nghĩ mãi: phải nhớ ra một đức tính tốt của mụ để trình với Chúa Trời: mụ đã nhổ một nhánh hành trong vườn ra đem cho một phụ nữ hành khất. Chúa Trời phán truyền: hãy lấy chính nhánh hành ấy đưa cho mụ ở dưới hồ, bảo mụ bám lấy nếu ngươi kéo được mụ lên thì mụ được lên thiên đàng, nếu nhánh hành đứt thì mụ cứ ở đấy. Thần chạy đến chìa cho mụ nhánh hành: này, mụ kia, nắm lấy - thần nói. Và thần thận trọng kéo mụ lên và đã gần kéo hẳn được mụ lên bờ, nhưng những kẻ tội lỗi khác ở dưới hồ thấy mụ được kéo lên liền bám cả lấy mụ đề cùng được thoát nạn. Mụ đàn bà này độc ác vô cùng, mụ dùng chân đạp họ: "Thần kéo ta lên, chứ không kéo các người, nhánh hành của ta chứ không phải của các người". Mụ vừa nói câu đó thì nhánh hành đứt liền. Mụ rơi tõm xuống hồ và bị lửa thiêu đến tận bây giờ !!!

           Tôi thì muốn câu chuyện dừng lại ở chỗ mụ đàn bà độc ác nhờ bám nhánh hành mà được kéo lên bờ thôi , không thích đoạn kết. Còn bạn nghĩ thế nào ?

                                                         Sài Gòn 2/5/2015
                                                           Hà Thị Lệ Hà K8